Zaparcia opioidowe

Zaparcia opioidowe – opis problemu

Poopioidowe zaburzenia jelitowe jest to grupa dolegliwości, obejmująca takie objawy ze strony układu pokarmowego wywołane stosowaniem opioidów, jak np.:

• suchość w jamie ustnej;
• refluks żołądkowo-przełykowy;
• gastropareza (spowolnienie opróżniania żołądka);
• wzdęcia;
• dolegliwości bólowe w jamie brzusznej;
• szczególnie uciążliwe dla pacjentów zaparcia.

Zaparcie stolca wywołane opioidami (ZSWO) jest zjawiskiem, które występuje w związku z leczeniem bólu opioidami, czyli substancjami działającymi bezpośrednio na receptory opioidowe w organizmie. Niestety, problem ZSWO występuje dość często (u ok. 60–80% pacjentów leczonych opioidami). Jest on zagadnieniem złożonym, obejmującym różne aspekty, z czego ważnym elementem ze względu na częstość jego występowania powinna być profilaktyka.

O zaparciu możemy mówić wtedy, gdy do wypróżnienia dochodzi rzadziej niż dwa razy w tygodniu. Zaparcia ciężkie to takie, gdy wypróżnienie odbywa się rzadziej niż trzy razy w miesiącu.

Zaparcia istotnie obniżają jakość życia pacjentów. Im dłużej przyjmowane są leki opioidowe, tym problem ten staje się większy i bardziej uciążliwy. Szczególnie dotyczy to pacjentów w trakcie leczenia paliatywnego, gdzie nie istnieją praktycznie inne możliwości leczenia bólu poza leczeniem farmakologicznym ze względu na stan chorych, którzy często nie są w stanie funkcjonować samodzielnie. Zapobieganie zaparciom jest elementem terapii w przypadku stosowania opioidów i powinno się je stosować od samego początku leczenia bólu. Istnieją różne metody radzenia sobie z zaparciami wywołanymi opioidami. Poniżej omówione zostaną najważniejsze z nich.

Zaparcia opioidowe – porady dla pacjentów

1. ODŻYWIANIE

W celu zmniejszenia dolegliwości ze strony układu pokarmowego wywołanych stosowaniem opioidów zalecane jest przede wszystkim spożywanie regularnych posiłków, najlepiej 5 razy dziennie w odstępach ok. 2-3 godzin.

Produkty szczególnie niewskazane w diecie chorych onkologicznie, zażywających opioidy:

• białe pieczywo;
• gotowe, mrożone posiłki;
• biały ryż;
• popcorn;
• wędzone mięso, mięso typu „fast-food”;
• suplementy białkowe;
• margaryna;
• produkty, nazywane przez producentów „dietetycznymi”;
• masło i sery;
• czipsy, chrupki, frytki;
• pieczywo cukiernicze (pączki, drożdżówki);
• pokarmy powodujące wzdęcia (groch, fasola, bób, warzywa kapustne);
• mocna czarna herbata;
• czerwone wytrawne wino;
• kakao na wodzie (zawiera teobrominę, która mocno zapiera);
• napoje gazowane;
• wyroby z mięsa mielonego – parówki, kiełbaski, pasztety;
• mięsa marynowane, wędzone, pieczone w wysokich temperaturach.

Ważne jest także odpowiednie żywienie, czyli dostarczanie składników pozytywnie wpływających na układ pokarmowy i pracę jelit, nie zapominając przy tym o odpowiedniej ilości płynów. Przykładem takiego sposobu odżywiania jest tzw. dieta bogatoresztkowa.

DIETA BOGATORESZTKOWA

Charakteryzuje się zwiększoną ilością błonnika pokarmowego frakcji nierozpuszczalnych (ok. 50g na dobę) oraz dużą ilością płynów (do 3 litrów na dobę). Błonnik pokarmowy nierozpuszczalny zwiększa masy kałowe, w niewielkim stopniu wiąże wodę, poprzez mechaniczne drażnienie przyspiesza perystaltykę jelit, zmniejsza wartość energetyczną diety i daje uczucie sytości. Do wyzwolenia funkcji błonnika pokarmowego niezbędna jest woda.

W diecie tej ważną rolę odgrywają:

• suszone owoce (śliwki, rodzynki, figi);
• papryka surowa;
• buraki, które zawierają 5% ligniny i są bardzo skuteczne w zaparciach.

Korzystne działanie na perystaltykę jelit mają również:

• jogurty;
• kefir;
• miód;
• kompoty z suszonych śliwek;
• soki (owocowe, wielowarzywne; najlepiej przygotowywać je samemu w sokowirówce);
• surówki;
• siemię lniane;
• buliony;
• rosoły.

Zarówno napoje, jak i potrawy dobrze jest spożywać po przestygnięciu.

W diecie bogatoresztkowej stosowanej w zaparciach produkty z dużą ilością błonnika pokarmowego należy zwiększać stopniowo. W przypadku dużej ilości błonnika początkowo mogą wystąpić wzdęcia i lekkie bóle brzucha.

Produkty, których ilość należy ograniczyć w diecie to:

• tarte jabłko;
• marchew gotowana;
• czarne porzeczki;
• gruszki;
• borówki;
• banany;
• dynia (owoce i warzywa bogate w garbniki i pektyny);
• kisiele;
• żelatyna;
• galaretka;

Wymienione produkty mogą wpływać na problemy z wypróżnianiem.

2. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA

Ważnym elementem profilaktyki ZSWO jest ruch. Ruch pobudza pracę jelit i przesuwanie się treści pokarmowej do jelita grubego. Przed rozpoczęciem nowego ćwiczenia należy zawsze skonsultować się z lekarzem i zapytać, jaka aktywność jest wskazana przy danym rozpoznaniu i przyjmowanych lekach.

Pomimo choroby staraj się wykonywać codzienne prace domowe. Przy ładnej pogodzie wybierz się na dłuższy spacer. Jeśli istnieje taka możliwość, raz w tygodniu wybierz się na basen (skonsultuj to z lekarzem). Pływanie nie jest obciążające dla stawów, za to bardzo dobrze wpływa na kondycję oraz kręgosłup. W wodzie łatwiej jest też wykonywać ćwiczenia – popularne są zajęcia np. z aqua aerobiku.

Przykład prostego ćwiczenia

Połóż się na plecach, ręce ułóż swobodnie wzdłuż ciała, unieś do góry prawą nogę, opuść na podłogę. Potem to samo wykonaj lewą nogą.

Idealnym czasem na aktywność  jest poranek, ponieważ w tym czasie jelito grube wykazuje się największą aktywnością. Należy pamiętać, że bezpieczne i efektywne sposoby radzenia sobie z zaparciami zwykle polegają na regularności w tym, co robimy.

3. UNIKANIE STRESU

Wśród psychicznych czynników determinujących zaparcia wiodącą rolę przypisuje się stresowi. Istnieje kilka strategii, które mogą pomóc zmniejszyć poziom stresu i wyleczyć zaparcia:

• Naucz się relaksować. Ważne jest, żeby umieć się wyłączyć i odseparować choć na chwilę od źródeł stresu i napięć, które wypełniają Twoje życie. Staraj się codziennie znaleźć czas dla siebie, nawet 10-15 minut ćwiczeń oddechowych pomoże Ci się rozluźnić i odpocząć.
• Pomocne może być słuchanie płyt CD z muzyką relaksacyjną lub praktykowanie terapii ciała i umysłu, takich jak joga(są także zajęcia i kursy przeznaczone dla pacjentów onkologicznych). Relaksująca gorąca kąpiel lub wcześniejsze udanie się do łóżka z dobrą książką czy ulubionym czasopismem również może być pomocne.

• Porozmawiaj z kimś o swoich problemach w relacjach międzyludzkich. Jeśli jesteś zestresowany/a z powodu napięć i konfliktów w jakiejś relacji, porozmawiaj z tą osobą o tym, jak się czujesz i zasugeruj wyznaczenie czasu na omówienie problemów i zaproponowanie rozwiązań. Porozmawiaj też ze swoimi przyjaciółmi lub rodziną albo zwróć się o pomoc do psychologa. Nie pozwól, żeby zaparcie stało się dla Ciebie źródłem stresu. Postaraj się, by czynność ta przebiegała w spokoju. Jeżeli potrzebujesz pomocy przy codziennych zabiegach higienicznych umów się z osobą do pomocy tak, by wypróżnianie mogło przebiegać bez zakłóceń.

4. ZMIANA PODAWANIA OPIOIDU

Opioidy można podawać na kilka sposobów. Najczęściej stosuje się preparaty doustne, które można podzielić na takie o natychmiastowym uwalnianiu lub powolnym uwalnianiu – podaje się je w kilkugodzinnych odstępach. Preparaty można podawać też przezskórnie, zapewniają wtedy powolny wzrost stężenia leku i dłuższy czas działania (do kilku dni). U chorych niemogących przyjmowania opioidów doustnie bądź przezskórnie zalecane jest przyjmowanie dawek podskórnie. Gdy ta metoda jest wykluczona np. ze względu na obrzęki lub kłopoty z krążeniem, lekarz może rozważyć bezpośredni wlew dożylny. Rzadziej, również ze względu na dyskomfort pacjenta, można leki podawać drogą doodbytniczą.

W przypadku wzrostu dokuczliwości zaparć należy rozważyć zarówno zmianę przyjmowanego leczenia przeciwbólowego, jak i zmianę drogi jego podawania.

5. ŚRODKI FARMAKOLOGICZNE

• Leki przeczyszczające

Wśród nich można wyróżnić takie, które zwiększają objętość mas kałowych (zawierają np. błonnik), przy ich przyjmowaniu należy jednak pamiętać o dostarczaniu do organizmu odpowiedniej ilości płynów. Innym rodzajem leków są środki o działaniu osmotycznym, które zatrzymują wodę i zwiększają objętość treści jelitowej. Zaczynają one działać zazwyczaj po 2-3 dniach, należy jednak pamiętać, że wraz ze wzrostem czasu ich przyjmowania zwiększa się tolerancja organizmu na ich działanie. Dodatkowo mogą powodować skutki uboczne tj. kolki, wzdęcia czy biegunki.

Trzecią z możliwości są środki zmiękczające kał, które zmiękczają masy jelitowe oraz zwiększają ich objętość ułatwiając wypróżnianie. Istnieją też leki o działaniu kontaktowym, wzmagające działanie perystaltyki jelit. Jednak ich długotrwałe stosowanie może prowadzić do ustania ruchów perystaltycznych jelit. Do preparatów należących do tej grupy należy zaliczyć np. aloes, korę kruszyny, korzeń rzewienia, korzeń lukrecji, olej rycynowy czy czopki glicerynowe.

• Leki zwiększające motorykę przewodu pokarmowego

Są to leki działające bezpośrednio na receptory w przewodzie pokarmowym, jednak ich działanie w leczeniu zaparć poopioidowych jest ograniczone, dodatkowo są obciążone ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych ze strony układu krążenia. Przykładem tego typu substancji jest metoklopramid czy cyzapryd.

• Leki poślizgowe

Najbardziej znana jest ciekła parafina. Jej smak nie jest przyjemny, a działanie przeciwzaparciowe uzyskuje się zazwyczaj po spożyciu większej ilości płynu. Przyjmowana jest ona doustnie; pokrywając cienką warstwą ściany jelita oraz masy jelitowe ułatwia wypróżnianie.

6. STOSOWANIE LEWATYWY

Lewatywa jest to zabieg medyczny polegający na wlewaniu przez odbyt płynu – najczęściej soli fizjologicznej lub innych gotowych wlewek, zawierających fosforany drażniące błonę śluzową odbytnicy – do jelita grubego w celu usunięcia mas kałowych. W ciągu 5–15 minut od chwili wykonania lewatywy uzyskuje się efekt wypróżnienia.

Należy pamiętać, by zabieg ten odbywał się po konsultacji z lekarzem prowadzącym z zastosowaniem odpowiednich wytycznych. Zbyt częste i nieodpowiednio przeprowadzone zabiegi mogą skutkować wyniszczeniem i dolegliwościami nie tylko ze strony układu pokarmowego.

7. RĘCZNE OPRÓŻNIANIE ODBYTNICY

W przypadku nieskuteczności powyższych metod, ręczne wydobycie stwardniałego kału, pod kontrolą lekarza specjalisty, proktologa, może być jedyną skuteczną metodą. Jednakże jest to zabieg bolesny, dlatego należy pamiętać o uprzednim miejscowym podaniu środków przeciwbólowych.